Um sjálfstæð leikhús og ósjálfstæðan fjárhag

Eftirfarandi grein eftir Svein Einarsson birtist í Morgunblaðinu fimmtudaginn 21. febrúar:

Við nýafstaðna úthlutun til sjálfstæðra atvinnuleikhópa kom skýrlega í ljós það sem undanfarið hefur verið bent á, að núverandi fyrirkomulag þeirra mála svarar ekki til aðstæðna í dag. Dregið hefur verið í efa, að aðstaða sem látin eru í té í svokölluðum stofnanaleikhúsum, sé leikflokkunum raunverulega til framdráttar, þó að leikhúsin skreyti sig með listrænum árangri þeirra, fundið hefur verið að því að ekki séu skýr fjárhagsleg mörk milli leikhúsanna og leikhópanna, fé sem hafi verið eyrnamerkt hópunum af alþingi hafi verið raunverulega verið úthlutað til annarra og fleira í þeim dúr. Sjálfsagt hafa margar þessar ráðstafanir verið gerðar í góðri trú, en sannleikurinn er sá að að nú er svo komið að hleypa þarf að nýrri hugsun í allt þetta starf og greina markmið upp á nýtt.

Rök fyrir fjárhagslegum stuðningi við sjálfstæðu leikhúsin eru í raun mjög svipuð og til annarrar leikstarfsemi, dans, óperu, brúðuleik og svo framvegis. Leikhúsáhugi Íslendinga er til margra áratuga yfirlýstur vilji þjóðarinnar um það, að leiklistin skipti máli og sé vinsæll menningarauki. Hvað aðsóknina snertir eru leikhóparnir engir eftirbátar hinna leikhúsanna. Til þess að sannfærast um það, þarf ekki annað en skoða aðsóknartölur.

Sé hins vegar  tekið mið af því, hvernig  opinberu fé  til leikstarfseminnar er niður skipt, blasir við ákaflega óþægileg staðreynd: Sjálfstæðu leikhóparnir  munu víst draga að sér á annað hundrað áhorfendur (ég hef ekki endanlega tölu fyrir síðasta ár, en vel því að vera í lægri kantinum) en  bera úr býtum úr þeim sjóði samanlagt aðeins 60 milljónir  af þeim rúmlega 1100 milljónum sem varið er af hálfu ríkisins til allrar leikstarfsemi.  Sé meira að segja dregið frá 6 milljóna rekstrarfé og 20 milljónir  sem eyrnamerktar eru einu leikhúsi,  Hafnarfjarðarleikhúsinu, verða eftir skitnar 34 milljónir  handa öllum hinum.  Manni verður hugsað til  mánaðarlegra ofurlauna einstaklinga  annars staðar í samfélaginu. En um auralús úr þessum 34 milljóna króna poka sóttu 53 aðilar, samtals 64 umsóknir; veittir voru 13 svokallaður verkefnastyrkur og upphæðin ákveðin 39,4 m. kr. hvernig sem það kemur svo heim og saman. Við þetta bætist reyndar að hægt er að sækja um listamannalaun til ákveðinna mánaða, samtals um 20 milljónir,  að mér er fortalið og þá reynt að veita þeim  til þeirra sem verkefnastyrkina hafa hlotið. Það fyrirkomulag mætti reyndar taka til endurskoðunar.

Það sem liggur í augum uppi er að hlutfallslega  er það fé sem til þessarar starfsemi fer skammarlega lítið og allsendis  ófullnægjandi.  Það ber að skoða það í ljósi þess hversu Sjálfstæðu leikhúsin hafa verið að sækja á; þau ná oftlega  til þeirra sem kannski hefðu ella ekki í leikhús farið.  Þarf og ekki annað en líta til nágrannalandanna til að bera saman hvernig þeim hlut er þar skipt. Auðvitað á enginn  sjálfgefinn  rétt á opinberu fé til sinnar starfsemi, en það þarf þó að vera nokkuð skýrt, af hverju einn á fremur rétt á því en annar samkvæmt skýrgreiningu.

Ég vil nú gera að tillögu minni eftirfarandi,  í ljósi þess, hversu síðasta úthlutun virðist hafa mistekist eða að minnsta kosti vakið bæði umræður og reiði í þetta sinn.

Flokka skal umsóknir í þrjá flokka eftir markmiðum.

Í fyrsta lagi eru samningar til ákveðins árafjölda,  og síðan sé tilkvödd matsnefnd fagmanna, sem gerir úttekt á því hvort viðkomandi hópur hefur staðið undir væntingum. Auðvitað er slíkt mat að einhverju leyti ævinlega  huglægt, en matsnefnd annarra en úthlutunarmanna ætti þó að vega á móti því, að  leikmenn, skipaðir af stjórnvöldum,  hafi til dæmis of mikil áhrif ellegar leikhúsmenn með mjög þrönga yfirsýn eða smekk. Nefnin  hefur nefnilega  í núverandi formi  mikil menningarpólitísk áhrif. Í þessum flokki ættu að vera leikhús eins og Hafnarfjarðarleikhúsið og Möguleikhúsið sem  um árabil hafa sýnt vilja  á sjálfstæðri stefnu, þar sem íslensk leikritun hefur verið sett í öndvegi.  Leikhús eiga auðvitað ekki einhvern rétt á endalausum slíkum stuðningi,  en ef þar er talið rétt að gera breytingu, á, annað hvort að hætta stuðningi ellegar að koma á fastara rekstrarformi með gerð samtarfssamnings, þarf til þess rösktuðning. Sé stuðningi hætt, má það ekki gerast fyrirvaralaust, því að rekstur slíks leikhúss getur ekki staðist frá degi til dags, þar þarf að gera langtímaáætlanir.

Í þessum flokki ættu heima, miðað við núverandi  aðstæður, leikhópar sem hefðu aðstöðu  úti á landi og væru vísir að landshlutaleikhúsum. Í skoðanakönnunum kom fram að þeir sem ekki búa á höfuðborgarsvæðinu og þar sem næg atvinna er í boði,  sakna mest menningarviðburða heima fyrir. Slík leikhús ættu eitthvað að geta bætt úr því. Og ef vel tekst til og slíkir hópar vildu festa sig í sessi, mætti gera við þá þríhliða samning líkt og tíðkast  hefur nú um nokkurra ára skeið á Akureyri og reynst vel.

Í annan stað má ekki vanmeta getu reyndra leiklistarmanna  sem  einhverra hluta vegna kjósa ekki eða eiga ekki þess kost að vinna í atvinnuleikhúsunum,  Hér er oft um að ræða  fólk sem hefur af miklu að miðla, en kýs að fara aðrar leiðir en þær sem eru uppi á teningnum í atvinnuleikhúsunum  eða velja annars konar verkefni til dæmis af því þau hafa einhvern boðskap að færa. Auðvitað bera ekki allir rosknir leikhúsmenn gæfu til að endurnýja sig stöðugt, en þeir eru þó nokkuð margir ef grannt er skoðað og hugmyndir þeirra hafa oft jarðtengingu og og nærast á þroska áranna. Ef núverandi fyrirkomulag er óréttlátt gagnvart þeim sem byggja leikstarfsemi sína á skýrri stefnu með langtímasjónarmið,  þá er það einnig óréttlátt gagnvart þessum hópi sem beinlínis er settur á guð og gaddinn.

Í þriðja lagi ber að auðvitað að styðja við bakið á svokallaðri nýsköpun eða tilraunastarfsemi sem ekki á heimastað innan viðurkenndra leikhúsa og þar sem ólíklegt er að stuðnings sé að vænta úr einkageiranum. Hér þarf vel að velja. Í samfélaginu er mikil unglingadýrkun og því þarf að sjá til þess að þeir hópar sem þannig vilja kynna sig, hafi raunverulega  eitthvað nýtt fram að færa og séu ekki að því bauki í atvinnubótaskyni  einu.  Því miður  verður að viðurkenna, að sumt af því sem forgang hefur hlotið um skeið hefur reynst lofkastalar einir, sakir reynsluleysi s og ósjálfstæðra hugmynda þegar í veruleikann var komið. Oft mun erfitt að spá í það sem ungt fólk ber fram af áhuga, en hér virðast úthlutunarnefndir  þó stundum hafa haft erindi sem erfiði í auraleysi sínu. Í þágu íslenskrar leiklistar  þarf því að gera tvennt:

Í fyrsta lagi að stórauka framlag til sjálfstæðu leikhúsanna  og leikhópanna. Þeir sátu eftir í góðærinu en hafa margsannað rétt sinn og ríkulegt framlag til leiklistarflórunnar.

Í öðru lagi er æskilegt að að finna aðrar leiðir við úthlutun,  þar sem breið yfirsýn og  ábyrg fagmennska sé tryggð. Í þeim efnum eru ýmsar leiðir.

Sveinn Einarsson.